چکیده

اعتصاب غذای زندانیان یکی از ابزارهای اعتراض به شرایط نگهداری، حقوق نقض‌ شده یا فشارهای ساختاری است. این عمل پیامدهای جدی فیزیکی و روانی دارد و از منظر حقوقی و اخلاقی نیز بحث‌ برانگیز است. در این مقاله به توضیح دلایل رایج، پیامدها، چارچوب‌های حقوقی و رویکردهای پزشکی مربوط به اعتصاب غذای در زندان می‌پردازدیم.

مقدمه

اعتصاب غذای زندانیان از گذشته به عنوان یکی از ابزارها و روش های اعتراض علیه شرایط زندگی در زندان و یا نقض حقوق بشر استفاده شده است. این کنش اجتماعی نشان می‌دهد که چگونه فشارها و محدودیت‌ های ایجاد شده می‌توانند به شکل یک واکنش نمایان گردد، این واکنش قابلیت جمعی شدن دارد به نحوی که از یک فرد شروع شود و به شکل همگانی دربیاید. از طرفی از منظر بهداشت عمومی و پزشکی اعتصاب طولانی‌ مدت یقیناً خطرهای عمیقی برای سلامت فرد ایجاد می‌کند و از منظر حقوقی نیز تعارض بین حق اعتراض و حفظ سلامت فردی و امنیت عمومی را ایجاد می کند.

اعتصاب

اعتصاب غذا شیوه ای برای بیان خواسته بدون خشونت است که فرد اعتصاب کننده به صورت فردی یا جمعی برای به دست آوردن خواسته ی خود از خوردن و آشامیدن پرهیز می کند، ممکن است این اعتصاب غذا همراه با بست نشینی در مکان و جایگاه خاص انجام پذیرد.

به بیان دیگر اعتصاب غذا برای اکثریت افراد باعث ایجاد حس اتحاد می شود و به نوعی ارسال پیغام خاص و جدی است بدون اینکه از حرف و کلمه و آوایی استفاده شود.

انواع اعتصاب

در اصطلاح اعتصاب غذای زندانیان به دو نوع تقسیم می شود:

اعتصاب غذای تر:

در اعتصاب غذای تر فرد اعتصاب کننده فقط آب و مایعات می نوشد ولی از خوردن غذا خودداری می کند.

اعتصاب غذای خشک:

در این نوع اعتصاب فرد از خوردن غذا و نوشیدن پرهیز می نماید، اعتصاب خشک از نظر پزشکی بسیار خطرناک بوده و منجر به از کار افتادن کلیه و حتی ایست قلبی می گردد، همچنین باید بیان کرد در این روش احتمال اینکه فرد اعتصاب کننده بیشتر از 7 الی 10 روز زنده بماند کم است.

دلایل اصلی اعتصاب غذا در زندان

* در بسیاری از موارد اعتصاب در زندان برای اعتراض به شرایط و فضای خود زندان است برای مثال نبود بهداشت عمومی، کمبود فضا در سلول ها و کیفیت پایین غذا.

* مطالبات سیاسی یا حقوقی نیز می تواند علت اعتصاب های زیادی شود دراین مورد زندانی برای تحقق آزادی مدنی و ایجاد شفافیت دست به اعتراض اعتصاب گونه می زند، در مواردی این موج از داخل زندان ایجاد می شود و به جامعه میرسد در مواردی هم زندانیان با موج ایجاد شده در جامعه همراه می شوند و برای اثرگذاری بیشتر مسیر اعتصاب را انتخاب می کنند.

* رفتار های خشن و تهدیدهای گوناگون در زندان می تواند منجر به اعتصاب گردد.

پیامدهای اعتصاب غذا

به طور کلی اعتصاب غذا 5 پیامد دارد که به بیان آن می پردازیم:

* پیامد فیزیکی: بیشترین پیامد و نتیجه را می توان پیامد فیزیکی دانست، کاهش های شدید وزنی که منجر به ضعف و تحلیل رفتن عضلات می گردد و فرد به نوعی به کمای تغذیه ایی می رود و دچار افت شدید فشار خون نیز می شود و با از بین رفتن مواد معدنی و ویتامین ها مقاومت بدن در مقابل بیماری و عفونت ها به شدت کاهش پیدا می کند، در نتیجه می توان بیان کرد اعتصاب غذا موجب آسیب های جبران ناپذیر به قلب، کلیه و مغز می گردد.

* پیامد های امنیتی: در نتیجه ی اعتصاب و اعتراض فردی یا جمعی در زندان احتمال ایجاد تنش بین زندانیان و مسئولین زندان بیشتر می شود و گاهی نیز منجر به پدید آمدن شورش در فضای زندان ممیشود که زندان را با چالش های جدی و زیادی روبرو می کند.

* پیامد های اجتماعی: در عصر امروز با وجود بازتاب شدید اخبار و پرکاری خبرگذاری ها و شبکه های اجتماعی، جلب حمایت اجتماعی به سرعت اتفاق می افتد اما اگر آن روی سکه را هم ببینیم باید به این نکته اشاره کرد که همواره خطر عادی شدن این اعتراض وجود داشته و دارد به طوری که این امر را در افکار عمومی مسئله ای پیش پا افتاده تبدیل نماید، در صورتی که این اعتراض بارها با شدت تکرار شود و مخاطب و گروه هدف تحت فشار قرار نگیرد و از موضع خود کوتاه نیاید تاثیر این کنش اجتماعی از بین می رود.

* پیامد های حقوقی: اعتصاب غذا با حق اعتراض افراد و حفظ حیات و موجودیت انسان و کرامت فردی تعارض زیای دارد .

* پیامد های روانی: اعتصاب غذا می تواند زمینه ساز افسردگی و اضطراب فرد را ایجاد کند.

نگاهی به اعتصاب غذا و تاریخچه:

ایرلند باستان

در قانون و عرف بَرها ، اگر فردی احساس می‌کرد حقی از او ضایع شده می‌توانست جلوی خانه فرد متخلف روزها بدون غذا بنشیند. این کار نوعی اعتراض اخلاقی بود جامعه فرد ملزم را تحت فشار می‌گذاشت که مشکل را حل کند.

این سنت حدود ۱۶۰۰ سال پیش رایج بوده است.

هند باستان

در آیین‌های هندو و بودایی، محرومیت از غذا گاهی جنبه مذهبی و تزکیه ی نفس داشت.

قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰

یکی از اولین اعتصاب های بزرگ در تاریخ مربوط به اعتصاب غذا در سال 1878 است که زندانیان سیاسی در قلعه پیتر و پاول در سنت پترزبورگ به شرایط نابهنجار زندان از خوردن غذا خودداری کردند.

از دیگر اعتصابات مطرح در تاریخ مربوط به زندانیان سیاسی زن در سیبری بود که این موج در همراهی و همبستگی با زندانی دیگر شروع شد که این اعتصاب با خوردن زهر پایان گرفت.

با اینکه امار دقیقی از اعتصابات غذایی در تاریخ در دست نیست اما در بررسی های محققین مشخص شده از آغاز قرن بیستم اعتصاب غذا با شیب ملایم افزایش پیدا کرده و در سال 1960 دچار جهش میشود و درست در سال 1984 به نقطه ی اوج خود می رسد و در سال 1990 شییب منفی می شود.

علت افزایش ناگهانی اعتصاب غذا در بازه زمانی 1960 تا 1990:

* در دهه های 60 و 70 اعتصاب غذا در غرب به نوعی ابزار و نوعی تاکتیک تبدیل شد که مورد پسند عامه ی جامعه و گروه های مختلف فعالان حقوق مدنی قرار گرفت

* رشد دوباره در دهه 1980 مربوط به زندانیان جمهوری خواه ایرلندی بود .

تحلیل داده های مختلف نشان می دهد در قرن بیستم اعتصاب غذا در 127 کشور جهان گزارش شده و زمینه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و سیاسی بوده است که در 79 درصد موارد مطالبات و خواسته های اعتصاب کنندگان مربوط و خطاب به دولت بوده همچنین در 70 درصد اعتصاب ها که در زندان ها رخ می دهد و 43 درصد مربوط به شرایط زندان است و برای احقاق حقوق زندانیان و بهبود شرایط آنها است که در برگیرنده ی مسائل بهداشتی، حقوقی و کرامت های انسانی می شود.

نمونه‌های معاصر

در ایران، ترکیه و فلسطین اعتصاب غذا در زندان‌ها ابزاری رایج، به‌ویژه برای اعتراض به شرایط بازداشت یا احکام ناعادلانه بوده است.

جامعه ی بین‌ المللی

گاهی حتی خارج از زندان‌ها، گروه‌های مدنی و فعالان حقوق بشر برای جلب حمایت عمومی، اقدام به اعتصاب غذا در مکان‌های عمومی یا ساختمان‌های دولتی کرده‌اند.

در نتیجه ی بررسی های انجام شده اگر بخواهیم تاثیرگذار ترین اعتصاب غذا را انتخاب کنیم، معمولاً نام اعتصاب غذای زندانیان ایرلندی در سال ۱۹۸۱ به رهبری بابی سندز بیش از همه مطرح می‌شود، چون اثرات سیاسی و اجتماعی آن بسیار گسترده بود.

این اعتصاب هدفمند بود و خواسته های متعددی را دنبال می کرد:

خواسته ی اصلی: بازگرداندن وضعیت ویژه ی زندانیان سیاسی شامل:

اجازه پوشیدن لباس شخصی

معافیت از کار اجباری

حق ملاقات آزادتر

حق آموزش و فعالیت‌های جمعی

عدم مجازات‌های اضافی در سلول

این اعتصاب ابتدا با شخصی به نام بابی سنذر شروع شد که به تدریج دیگر زندانیان نیز همراه شدند

جالب ترین تصمیم در این اعتصاب این بود که افراد به صورت پیوسته ولی با فاصله زمانی به زنجیره ی اعتصاب بپیوندند تا فشار بر دولت ترجیحاً بیشتر شود.

بابی سندز پس از ۶۶ روز جان باخت، مرگ او بازتابی جهانی داشت چرا که در میانه اعتصاب با وجود اینکه زندانی بود به عنوان نماینده ی پارلمان بریتانیا انتخاب شد که رسوایی بزرگی برای دولت مارگارت تاچر بود در نتیجه ی این اعتصاب در مجموع ۱۰ نفر جان خود را از دست دادند.

علت اینکه پس از گذشت سالها هنوز به عنوان تاثیرگذار ترین اعتصاب ها یاد می شود این است که هزینه انسانی بالایی در پی داشت و منجر به مرگ 10 نفر شد همچنین بازتاب های گسترده ایی داشت که بابی با وجود زندانی بودن نماینده ی پارلمان شد و گسترش حمایت مردمی از جنبش جمهوری‌خواه ایرلند را در پی داشت در این میان حتی کسانی که قبلاً بی‌ طرف بودند هم حضور داشتند همچنین با گذشت چندین دهه یاد و نام بابی سندز و تصویر او در خیابان‌های بلفاست هنوز نماد مقاومت است.

نمونه ی دیگر از این کنش اجتماعی معترضانه که بسیار مهم و تأثیرگذار است و موجب جلب نظر شد اعتصاب‌ مبتنی بر حمایت خانوادگی و اجتماعی است که به چگونگی تبدیل فشار های اقتصادی به اجتماعی و درنتیجه منتتج به اعتراضات مدنی اشاره دارد، واقعه به اعتصاب معدنچیان بولیوی در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ و به‌ ویژه نقش زنان و فرزندان و خانواده‌هایشان در این مبارزات برمی‌گردد.

زنان معدنچیان اعتصاب غذا را به شکل موازی با اعتصاب شوهرانشان آغاز ‌کردند که این کار فشار اخلاقی بر دولت را دوچندان می‌کرد چرا که دولت مجبور بود با زنان و کودکان بی‌دفاع نیز مقابله کند.

این همان «چرخش معکوس» در تراژدی کارا بود که در آن، کاهش منابع (غذا برای خانواده) تبدیل به ابزار فشار شد.

اعتصاب غذای معدنچیان بولیوی نشان از اهمیت حمایت های اجتماعی و خانوادگی است که تا چه میزان می تواند تاثیرگذار باشد و یک دعوای کارگری به سطح گسترده تری هدایت کند تا آنجا که بحرانی به وجود بیاورد و گروه هدف را مجبور به پاسخی معقول نماید.

همان طور که بیان شد اعتصاب غذا دارای تاریخچه ی کهن است و در بین زندانیان و افراد خارج از زندان دارای محبوبیت است که به بررسی علل این استقبال و جذابیت گروه های مختلف می پردازیم:

دلایل جذابیت این روش

عدم خشونت: اعتصاب غذا نوعی ابزار برای نشان دادن اعتراضی است که بدون استفاده از خشونت و زور مستقیم است.

فرد هزینه ی شخصی پرداخت میکند: اعتصاب غذا تصمیمی کوتاه و زود گذر نیست پس جدیت فرد معترض را نشان می دهد و باعث توجه می شود.

توجه رسانه‌ای: با توجه به شدت آسیب و پیامد های گوناگون خیلی سریع رسانه ایی و مورد توجه افکار عمومی قرار می گیرد و پاسخ به کنش خود را الزام آور می کند.

تا اینجا به بررسی ماهیت اعتصاب غذا، انواع، پیامد ها، تاریخچه و علل محبوبیت آن پرداختیم حال سوالی که ایجاد میشود این است که به چه اعتصابی میتوان موفق گفت؟ یا به بیان دیگر اعتصاب موفق چه ویژگی ها و نتایجی در پی دارد؟

شرایط لازم برای اعتصاب غذای تاثیرگذار

-اعصاب غذا با هدف و پیغام اخلاقی قوی و مورد توجهی داشته باشد.

- خواسته و دستاورد اعتصاب غذا باید امکان پذیر باشد.

-مخاطب اعتصاب با این کنش و اعتراض تحت تاثیر قرار بگیرد.

- این کنش اجتماعی باید مورد حمایت و توجه رسانه ها و بازتاب رسانه ایی قرار بگیرد .

-در اعتصاب غذا همراهی و هماهنگی گروه از اهمیت زیادی برخوردار است.

مواردی که تاثیر مثبت در اعتصاب دارد را عنوان کردیم در ادامه به مواردی که موجب شکست و عدم تاثیرگذاری اعتصاب می شود می پردازیم:

عواملی که باعث شکست اعتصاب می‌شوند

- عدم توجه و حمایت رسانه ها و یا حتی سانسور اخبار

- اعتصابی که برای خواسته هایی که واقع بینانه نیست انجام می شود.

- نبود همراهی و همبستگی با اعتصاب کننده

- سرکوب شدید اعتصاب کننده

- اعتصاب از هدف واقعی خود دور شود و به خودآزای تبدیل شود.

جنبه های قانونی اعتصاب غذا

قوانین بین المللی: سازمان های بین المللی حقوق بشر به حق اعتصاب غذا را یک حق انسانی برای نشان دادن اعتراض می داند. این سازمان ها حفظ حقوق زندانیان و عدم استفاده از زور برای پایان دادن به اعتصاب غذا تاکید می کنند.

قوانین ملی: در برخی کشورها قوانین ممکن است محدودیت هایی برای حق اعتصاب غذا داشته باشند و اعتصاب غذا را به عنوان یک اقدام غیرقانونی در نظر می گیرند.

واکنش های قانونی به فرد اعتصاب کننده:

نوع برخورد و شدت برخورد با فرد اعتصاب کننده بستگی به قوانین داخلی هر کشور دارد و نمی توان همه را در یک قالب قرار داد اما به طور کلی کنش ها با این دست واکنش ها روبرو است.

- واکنش های پزشکی و نظارت های پزشکی مداوم:

تغذیه ی اجباری یکی از پاسخ ها و واکنش های پزشکی است که البته اگر بدون رضایت زندانی باشد نوعی نقض حقوق بشر و شکنجه تلقی می‌شود مگر زندانی در شرایط بحرانی باشد و قوه ی تصمیم گیری نداشته باشد.

همچنین مسئولین موظفند وضعیت پزشکی اعتصاب‌کننده را مرتباً بررسی کنند و در صورتی که شرایط جسمی او وخیم شود تیم پزشکی را مداخله دهند.

ماده 119- بهداری زندان در صورت ضرورت زندانی بیمار را در بیمارستان زندان بستری خواهد کرد.

-واکنش های انظباطی:

مسئولین زندان برای اداره ی زندان و جلوگیری از ایجاد شورش و بی نظمی از ابزار های انتظامی استفاده می کنند که البته باید در چهارچوب قانون باشد. برای مثال انتقال فرد معتصب به سلول انفرادی و برای مدت مشخصی تا زمانی که شرایط تحت کنترل قرار بگیرد ارتباط فرد با بیرون از زندان را ساقط کنند.

بسیاری از جریان ها دارای رهبرانی است که موجب ایجاد بی نظمی و اختلال در اداره زندان می شود و در اینجا زندان با این افراد برخورد میکند تا به این چرخه پایان دهد.

-بهترین واکنش و تاثیر گذار واکنش حقوقی است:

در این واکنش با توجه به کنش گروه مقابل واکنش متناسب نشان داده می شود.

در مواردی که موضوع و هدف اعتصاب کننده از اهمیت کمی برخوردار باشد این تصمیم اتخاذ می شود که نادیده گرفته شود تا از رسانه ای شدن و به راه افتادن موج و جریان در خترج از زندان جلوگیری شود.

در مواردی که موضوع اعتصاب جدی و قابل پیگیری باشد با اعتصاب کننده یا گروه اعتصاب کنندگان مذاکره می کنند تا هم از اخلال در فضای زندان جلوگیری کنند هم از تلفات جانی.

در مواردی که شدت کنش بالا هست و امکان مذاکره وجود ندارد، افرادی که لیدر اعتصاب هستند دارای عناوین مجرمانه دیگری می گردند و به اتهامات آنان اضافه می گردد.

با توجه به مواد 176 و 175 و 174 قانون آئين نامه اجرايي سازمان زندانها و اقدامات تأميني و تربيتي كشور که بیان می دارد:

ماده 174- اعتراض، شکایت و تقاضای ملاقاتهای دسته جمعی و اعتصاب زندانیان بکلی ممنوع است اما هر زندانی می‌تواند شفاهاً و یا کتباً تقاضای ملاقات با رئیس زندان را بنماید و اگر اعتراضی دارد به قسمت حفاظت و بازرسی زندان ارائه و یا در صندوق شکایات بیندازد و به همین منظور صندوقهائی در محلهای مناسب نصب و هفته‌ای دو بار تخلیه خواهد شد.

ماده 175- هر زندانی باید به محض اطلاع وقوع حوادث و پیش آمدهای سوء احتمالی و اعمالی که تحقق آن مخل نظم داخلی زندان می‌گردد، مراتب را فوراً به مسئول امور نگهبانی یا به هر یک از مقامات مسئول زندان گزارش دهد.

ماده 176- تندخوئی، دشنام، ادای الفاظ رکیک، یا تنبیه بدنی زندانیان و اعمال تنبیهات خشن و مشقت بار و موهن در زندانها بکلی ممنوع است. استفاده از دستبند فقط در موارد زیر مجاز خواهد بود: الف - برای جلوگیری از فرار زندانی هنگام اعزام به مراجع قضایی یا انتقال از زندانی به زندان دیگر و موارد مشابه. ب - به دستور رئیس زندان یا قائم مقام او برای جلوگیری از خودزنی و ایذاء و آزار دیگران یا ایراد خسارت به اموال.

تبصره 1 - تخلف از این ماده موجب تنبیه اداری و انضباطی و معرفی مامور متخلف به دستگاه قضایی خواهد بود.

تبصره 2 - در هنگام شورش زندانیان، مامورین زندان نهایت سعی خود را در آرام نمودن زندانیان و جلوگیری از بروز خونریزی یا ایراد خسارت به افراد و اموال خواهند نمود و هرگاه موفق به برقراری نظم نگردند از سایر مامورین نظامی و انتظامی محل استمداد نموده و با استفاده از وسائل لازم از جمله سلاحهای ضد شورش جلوی گسترش آنها را گرفته و متخلفین را به دستگاه قضایی و شورای انضباطی زندان معرفی خواهند کرد.

در قانون ملی اعتصاب غذا مشروعیت قانونی ندارد و در صورت بروز این امر مقامات مربوطه اجازه ی مداخله و پایان دادن به این امر را خواهند داشت

در پایان:

اعتصاب غذا در زندان پدیده‌ای پیچیده است که ریشه‌های اجتماعی، سیاسی، حقوقی و بهداشت روانی و فیزیکی دارد. هر گفت‌وگو یا تصمیم‌ گیری در این زمینه باید با در نظر گرفتن کرامت انسانی سلامت جسمی و حقوق قانونی هر فرد صورت پذیرد و از آنجا که اعتصاب غذا دارای پیامد ها و نتایج منفی بسیاری است و میتواند مانند تراژدی کارا به سلامت جسمی جمعی آسیب بزند و موجب از بین رفتن حق حیات و زندگی گردد همچنین در عصر امروز اثرپذیری کمی پیدا کرده و نمودار نزولی آن را میتوان مشاهده کرد بهتر است از روش های معقول گفت و گو محور استفاده کرد.

به امید آنکه بخواهیم گوشی شنوا برای شنیدن و بیانی شیوا برای گفت و گو داشته باشیم.

جهت دریافت مشاوره تلفنی با شماره ی 09102054300 تماس حاصل فرمایید.

Powered by Froala Editor

اعتصاب غذا در زندان: دلایل، پیامدها و پاسخ‌های حقوقی-بهداشتی